Pradzieje. Wykopaliska. Legendy, VII w. p.n.e. do XII w. n.e.

     Luzino jest położone na historycznym szlaku komunikacyjnym, wiodącym z Gdańska do Szczecina, oddalone 11 km na zachód od Wejherowa. Jest aktualnie największą wsią województwa pomorskiego. Pod względem geograficznym leży na pograniczu dwóch krain: Pobrzeża Kaszubskiego i Pojezierza Kaszubskiego, która rozdziela Pradoliny Łeby – Redy.

     Skupienie luzińskie okresu 500-125 lat p.n.e. było szczególnie interesujące, ponieważ tworzyło mikroregion osadniczy, zamknięty od południa i zachodu lasami, od północy moczarami, a od wschodu rzeką Bolszewką. Okres od 125 lat p.n.e. do 570 lat n.e. charakteryzował się dalszym rozwojem osadnictwa. Zamieszkiwała tu wtedy  ludność słowiańska kultury wielbarskiej. Stanowiska tej kultury znaleziono także w Sychowie.

     Opierając się na badaniach archeologicznych ocenia się, że zasiedlenie obszaru dzisiejszego Luzina i okolic nastąpiło dopiero około połowy VII wieku p.n.e. W wieku XI ukształtowała się jednolita dla całego regionu organizacja państwowa (Bolesław Krzywousty), zaczęło obowiązywać jednolite prawo zwane „prawem książęcym”, doszło do rozwarstwienia społecznego. Nazwa Luzino pojawił się w dokumentach w roku 1245 i ta data została przyjęta jako data powstania wsi Luzino. Również w tym okresie powstały okoliczne wsie: Barłomino, Robakowo, Kębłowo, Dąbrówka, Tępcz, Sychowo, Milwino, Strzebielino, Charwatynia i rozwijały się w ścisłym związku z Luzinem. Pochodzenie nazwy wsi Luzino nie była jednoznacznie ustalona, były dwie opcje. Nazwa mogła pochodzić od podmokłych bagnistych terenów: luźa, co oznaczało błoto, bagno, moczar. Druga opcja to, pochodzenie od rzeki obecnie Bolszewki, pierwotnie Luzińska Struga (1680). Nazwa rzeki również wywodzi się od luz – łuź, rzeka bagnista, rzeka płynąca w bagnistym otoczeniu. Między rokiem 1224-1245 wieś Luzino za zgodą księcia z nadania rycerskiego, przeszła na własność żeńskiego klasztoru premonstratensek – norbertanek w Żukowie. Pozostawało w ich władaniu do rozbiorów Polski 1772, kiedy to zostało skonfiskowane i przekazane na własność króla pruskiego.

  Wykopaliska

     Odkrycia archeologiczne dowodzą, że osadnictwo na terenach Ziemi Wejherowskiej pojawiło się w środkowej epoce kamienia, zwanej mezolitem (ok. 8000-4200 lat p.n.e.). Najstarsze wykopaliska archeologiczne z Luzina pochodzą z młodszej epoki kamienia, zwanej neolitem (ok. 4200-1700 lat p.n.e.). Znalezione materiały z tego okresu mają jednak charakter luźny, w postaci drobnych narzędzi kamiennych. Późniejsze okresy dowodzą, że Luzino jest miejscowością obfitującą w stanowiska osadnicze z różnych kultur pradziejowych.

     Pierwszych odkryć archeologicznych na terenie Luzina i okolic dokonano już na początku XIX wieku. Następne na początku poprzedniego  stulecia, podczas II wojny światowej, a od 1957 roku do chwili obecnej trwa nieprzerwane pasmo odkryć za sprawą archeologów z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku.

    Z kultury łużyckiej, grupy kaszubskiej (1200-550 lat p.n.e.) pochodzi cmentarzysko płaskie. Po niej następuje kultura wschodniopomorska (500-125 lat p.n.e.) i waśnie z tego okresu pochodzi najwięcej stanowisk osad i cmentarzysk. Było ich kilkanaście i jak do tej pory z tego okresu jest to największe zgrupowanie osadnicze na ternie Ziemi Wejherowskiej i drugie największe w województwie pomorskim. Dla porównania – takich stanowisk znaleziono po pięć w Wejherowie i Strzepczu, a po cztery w Bojanie, Osieku, Szemudzie i Zelewie. Unikatowym znaleziskiem okazała się popielnica  domkowa z wczesnej epoki żelaza, której oryginał znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku, natomiast jej kopię można było oglądać przez kilka lat w Czytelni Gminnej Biblioteki im. Leona Roppla w Luzinie. (obecnie wróciła do Gdańska). Naprzeciw wejścia do biblioteki warto obejrzeć oryginalny, zrekonstruowany grób skrzynkowy z tego okresu.

      W 1971 roku odkryto dużą osadę produkcyjną na Wielkim Lesie. Znaleziono wówczas 43 kamienne paleniska z zawartością ułamków ceramiki znacznych ilości węgla drzewnego, a w pobliżu, na piaszczystym nieużytku odkryto zachowaną szczątkową dłubankę o długości 6,2 m i szerokości 1,1 m, wykonaną z potężnego pnia. Łodzie-dłubanki jak dotąd znajdowane były na podmokłych terenach, np. w oddalonej o 7 km osadzie bagiennej w Orlu, położonej w rozlewiskach rzeki Redy, podobnie datowanej jak stanowisko z Wielkiego Lasu. Dłubanka jest pierwszym egzemplarzem znalezionym w miejscu obróbki. Łodzie takie były podstawowym środkiem komunikacji wodnej.  Zapewniały zdobywanie żywności poprzez połów ryb i polowanie na wodne ptactwo, a także umożliwiały międzysąsiedzkie kontakty handlowe. Wspomnianą łódź eksponuje obecnie Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w ramach stałej wystawy.

    Prowadzone wykopaliska świadczą o tym, że teren ten był zamieszkiwany już w czasach prehistorycznych. Od ponad stu lat odkrycia zabytków archeologicznych z Luzina i okolic wzbogacają naszą wiedzę o dziejach tej starej kaszubskiej wsi. Ogółem w czasie penetracji obszaru odkryto 127 nowych stanowisk, często wielokulturowych; były to skupione obok siebie fragmenty naczyń ora wyroby i surowiec krzemienny.

    Po dokładnej klasyfikacji ustalono, że w Luzinie i jego okolicach znajdowały się: 23 cmentarzyska, 12 osad, 21 punktów osadniczych, 140 śladów osadniczych, 1 skarb monet i grodzisko.  Interesującym w Luzinie znaleziskiem był skarb monet, odkryty w 1948 r. w czasie orki przez Władysława Hebla. Znaleziono naczynie, a w nim przypuszczalnie 300 monet. Naczynie stłuczono, monety pozbierano z pola, część schowano, inną część zabrali sąsiedzi – „na pamiątkę”. W 1963 r. po ujawnieniu znaleziska, Władysław Hebel mógł  przekazać jedynie 24 monety. Dalszych 10 sztuk oraz drobny fragment splecionej z drucików srebrnej ozdoby Muzeum Archeologicznemu w Gdańsku ofiarował Bronisław Jabłoński. Najstarsza z monet pochodziła z połowy X wieku, najmłodsze były datowane na koniec pierwszej połowy XI wieku. Były to monety o różnej proweniencji, w tym 1 arabska, 1 angielska i 29 niemieckich.

    Grodzisko położone jest około 1,5 km w kierunku południowo-wschodnim od wsi Luzino, po lewej stronie ul. Długiej. Gród zbudowano na trudno dostępnym wzniesieniu, otoczonym z jednej strony rzeką Bolszewką, a z pozostałych stron bagnami. Ma kształt nieregularnego czworoboku o wymiarach 80 x 48 m. Zachowane do tej pory wały, oddzielała w dawnych czasach fosa.  Dotychczasowe wyniki badań nie pozwoliły jeszcze na dokładne ustalenie funkcji grodu. Prawdopodobnie był to gród strażniczy, mógł pełnić również rolę gospodarczą, bowiem leżał przy szlaku handlowym. Według badaczy, m.in. B. Wiącek, gród istniał już w IX wieku i mógł jeszcze istnieć do XI. Obecnie wpisany jest do rejestru zabytków województwa pomorskiego.

      W 1964 roku podczas jesiennej orki odkryto najciekawszy pod względem formy, niemal unikatowy na Pomorzu Gdańskim, grób o trójkątnym kształcie skrzyni, zawierający 3 popielnice, w tym 2 twarzowe, z czapkowatymi pokrywami.

      Tereny ziemi sychowskiej były zamieszkiwane jeszcze przed naszą erą, o czym świadczą wykopaliska prasłowiańskiego cmentarzyska. We wrześniu 1973 roku w czasie orki, rolnik Zenon Kierznikiewicz natrafił na kamienny grób. W centralnej części grobu stała, niemal w nienaruszonym stanie, popielnica domkowa, jedyny oryginalny okaz w zbiorach polskich. W innym miejscu rolnik odkrył również starożytny grób z glinianymi naczyniami. W kamiennej skrzyni zbudowanej z łupanych płyt piaskowca stały 3 spękane urny wypełnione spalonymi kośćmi ludzkimi.

    Rozszerzone badania wykopaliskowe w 1976 roku wznowiono. Odkryto wówczas 3 dalsze groby skrzynkowe, ślady ognisk ofiarnych i styp pogrzebowych oraz resztki zniszczonych grobów, w tym jeden nietypowy – otoczony kamiennym kręgiem. Cmentarzysko z Sychowa datowane jest na 650-550 p.n.e. i użytkowane było przez prasłowiańską ludność kultury łużyckiej, grupy kaszubskiej. Natomiast w Wyszecinie (1993 r.) odkryto starożytny grób, datowany na VI-II w. p.n.e. W grobie tym odkryto popielnicę twarzową.

 Legendy

     Świat legend i podań ludowych od dawna fascynuje miłośników literatury. Jak wszędzie na świecie, tak i na Kaszubach legendy przekazywane od wieków z ust do ust utrwalały wśród ludu pamięć o najważniejszych wydarzeniach i postaciach historycznych. W czasach, gdy nie było jeszcze telewizji i radia, opowieści te uczyły też rozróżniania dobra i zła, pokory wobec wszechwładnej przyrody oraz tłumaczyły to, co niezrozumiałe. Stąd rzeczywistość legend pełna jest miejsc i wydarzeń znanych z historii, ale też postaci nadprzyrodzonych. Złe purtki, silne ale niemądre stolemy, piękne, choć podstępne rusałki noszą ludzkie cechy, tym bardziej widoczne, że wyolbrzymione.

     Obecnie, legendy mogą spełniać nową rolę – przez to, co łączy je z konkretnym miejscem na ziemi – mogą pomóc młodemu czytelnikowi w poznaniu i odkrywaniu jego małej ojczyzny – Kaszub. Tylko tu, w pomorskim kraju, nad którym czuwają anioły i gryf, mieszkały kiedyś stolemy, i tylko tu co trzecia góra kryje „zapadnięty zamek”. Przy odrobinie wyobraźni, każdy czytający, czy słuchający legendy, odnajdzie w swoim otoczeniu znane z legend krajobrazy i miejsca.

     Feliks (Loszek) Sikora zebrał legendy dotyczące Luzina i wydał je, w swojej interpretacji, w książce pt. „Zaczarowany dąb. Legendy i opowiadania o ziemi luzińskiej”. W części pierwszej zebrał legendy w narracji puszczyka i autentyczne zdarzenia opowiedziane przez dziadka. W drugiej części autor skorzystał z pracy Friedricha Wilhelma Lorentza „Teksty pomorskie, czyli słowińsko-kaszubskie” wydanej w 1913 roku przez Akademię Umiejętności w Krakowie. Teksty dotyczące ziemi luzińskiej F.W.Rorentz pisał w nieistniejącej już gwarze luzińsko-wejherowskiej. F. Sikora dokonał wyboru tekstów i tłumaczenia ich na język polski.

     W luzińskiej bibliotece można znaleźć kilka interpretacji legendy o Lusini, od której imienia powstało Luzino.

Legenda o Lusini

Legenda o fundatorze kościoła 

Siedem Kapliczek

Diabelska stopa

Opracowanie: Renata Szkoła, Krystyna Kotłowska

Gminna Biblioteka Publiczna im. Leona Roppla w Luzinie

Bibliografia:

1. Felczak O.: Cmentarzysko kultury wschodniopomorskiej w Sychowie, gm. Luzino oraz kwestia popielnic z wyobrażeniem rąk, Pomerania Antiqua, T. XII, 1991.
2. Gród nad Luzińska Strugą: Gmina Luzino w malarstwie i fotografii, tekst i red. Zofia Botulińska, Genowefa Kasprzyk, Maria Krośnicka, Jadwiga Namyślak, Luzino; Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum, 2014.
3. Klotzke, Z.: Ziemia Luzińska : leksykon. Wejherowo : Wydawnictwo Acten, 2009.
4. Labuda, G.: Dzieje wsi Luzino do schyłku XIX wieku. Gdańsk : Oficyna Czec, 1995.
5. Mamelski J.: Legendy Kaszubskie, Gdynia: Region, 2001.
6. Podgórski, J.T.: Wczesnośredniowieczne naczynie o cylindrycznej szyjce, Luzino, pow. Wejherowo,  Pomerania Antiqua, T. III, 1991.
7. Sikora F.: Kukówka. Dwutygodnik Wspólnoty Samorządowej Gminy Luzino, nr 4, 1990.
8. Sikora F.: Kukówka. Dwutygodnik Wspólnoty Samorządowej Gminy Luzino, nr 5, 1990.
9. Sikora, F.: Luzino 750 lat. Luzino : Komitet obchodów, 1995.
10. Sikora F.: Zaczarowany Dąb. Legendy i opowieści o ziemi luzińskiej, Luzino: Acten, 2007.
11. Wiącek, B.: Najstarsze osadnictwo na terenie Luzina, w: Dzieje wsi Luzino do schyłku XIX wieku. Gdańsk  : Oficyna Czec, 1995.
12. Ziemia wejherowska. Gdańsk : Wydawnictwo Morskie, 1980.